Sử dụng toán tử so sánh và logic trong if PHP

PHP Tutorial | 24/06/2025 by Học PHP

Hãy tưởng tượng bạn đang hướng dẫn một người làm việc: "Nếu trời mưa to VÀ bạn không có ô, THÌ hãy ở nhà." Ở đây, "trời mưa to" và "không có ô" là những điều kiện được kiểm tra bằng cách so sánh thực tế với mong muốn, và chúng được kết hợp bằng từ "VÀ". Tương tự, trong PHP, chúng ta sử dụng các toán tử này để xây dựng nên những điều kiện phức tạp, giúp chương trình của chúng ta trở nên thông minh và linh hoạt hơn rất nhiều.

MÌnh sẽ cùng nhau tìm hiểu cách các toán tử so sánh giúp chúng ta "đặt câu hỏi" về giá trị và cách các toán tử logic giúp chúng ta "kết hợp" các câu hỏi đó, tạo nên sức mạnh thực sự cho các câu lệnh điều kiện của bạn.

Vì sao cần toán tử trong câu lệnh if?

Bạn đã biết rằng câu lệnh if trong PHP là công cụ để chương trình của chúng ta có thể "ra quyết định". Giống như việc bạn quyết định "nếu trời mưa thì mang ô", chương trình cũng cần một cơ chế để kiểm tra các tình huống và hành động tương ứng.

Tuy nhiên, if bản thân nó chỉ là một cấu trúc rỗng. Để nó hoạt động, chúng ta cần cung cấp cho nó một "điều kiện" cụ thể để kiểm tra. Vậy làm sao để điều kiện này được hình thành?

Hãy nghĩ về những quyết định hàng ngày của chúng ta. Chúng ta thường dựa vào việc so sánh mọi thứ ("Cái áo này có đắt hơn cái kia không?", "Điểm số của tôi có bằng điểm đỗ không?") và đôi khi chúng ta còn kết hợp nhiều so sánh lại với nhau ("Nếu trời mưa VÀ tôi không có ô thì tôi sẽ ở nhà").

Trong lập trình cũng vậy! Để hình thành nên các điều kiện cho câu lệnh if, chúng ta cần hai loại công cụ chính:

Toán tử So sánh: Giúp chúng ta "đặt câu hỏi" về mối quan hệ giữa các giá trị. Ví dụ: "biến A có lớn hơn biến B không?", "tên người dùng có giống 'admin' không?". Chúng sẽ trả lời bằng true (đúng) hoặc false (sai).
Toán tử Logic: Giúp chúng ta "kết hợp" các câu hỏi đơn lẻ (tức là các kết quả true/false từ toán tử so sánh) để tạo thành một câu hỏi phức tạp hơn. Ví dụ: "Điều kiện 1 đúng VÀ Điều kiện 2 cũng đúng?", hay "Điều kiện 1 đúng HOẶC Điều kiện 2 đúng?".

Chính nhờ sự kết hợp của các toán tử so sánh và toán tử logic mà câu lệnh if của chúng ta trở nên mạnh mẽ và linh hoạt, cho phép chương trình xử lý vô vàn tình huống khác nhau một cách thông minh. Hãy cùng tìm hiểu chi tiết hơn về từng loại toán tử này nhé!

Toán tử so sánh Để "đặt câu hỏi" cho giá trị trong PHP

Trong PHP, các toán tử so sánh là nền tảng để bạn xây dựng bất kỳ điều kiện nào. Mục đích của chúng rất đơn giản: so sánh hai giá trị với nhau và trả về một kết quả logic là true (đúng) hoặc false (sai). Kết quả này sau đó sẽ được sử dụng bởi các câu lệnh điều kiện như if, else, elseif để quyết định đoạn mã nào sẽ được chạy.

Hãy cùng tìm hiểu các loại toán tử so sánh phổ biến nhất và cách chúng hoạt động.

Các loại toán tử so sánh phổ biến

== (Bằng): So sánh giá trị

Toán tử này kiểm tra xem hai giá trị có bằng nhau không. Nó không quan tâm đến kiểu dữ liệu của các giá trị. PHP sẽ tự động cố gắng chuyển đổi kiểu dữ liệu để so sánh.
Ví dụ:

<?php
$soNguyen = 5;
$chuoiSo = "5"; // Đây là một chuỗi, không phải số nguyên

echo "5 == 5: ";
var_dump($soNguyen == 5);     // true (5 bằng 5)

echo "5 == \"5\": ";
var_dump($soNguyen == $chuoiSo); // true (PHP coi 5 và "5" là bằng nhau về giá trị)
?>

=== (Giống hệt): So sánh cả giá trị và kiểu dữ liệu

Đây là một toán tử so sánh nghiêm ngặt hơn ==. Nó kiểm tra xem hai giá trị có bằng nhau và có cùng kiểu dữ liệu hay không.
Ví dụ:

<?php
$soNguyen = 5;
$chuoiSo = "5";

echo "5 === 5: ";
var_dump($soNguyen === 5);     // true (5 giống hệt 5)

echo "5 === \"5\": ";
var_dump($soNguyen === $chuoiSo); // false (5 không giống hệt "5" vì khác kiểu dữ liệu: int và string)
?>

!= hoặc <> (Không bằng): So sánh giá trị

Toán tử này kiểm tra xem hai giá trị có khác nhau không. Tương tự như ==, nó không quan tâm đến kiểu dữ liệu.
Ví dụ:

<?php
$soA = 10;
$soB = 20;
$chuoiA = "10";

echo "10 != 20: ";
var_dump($soA != $soB);      // true (10 không bằng 20)

echo "10 != \"10\": ";
var_dump($soA != $chuoiA);   // false (10 BẰNG chuỗi "10" về giá trị)
?>

!== (Không giống hệt): So sánh cả giá trị và kiểu dữ liệu

Kiểm tra xem hai giá trị có khác nhau hoặc khác kiểu dữ liệu. Đây là phủ định của ===.
Ví dụ:

<?php
$soA = 10;
$soB = 20;
$chuoiA = "10";

echo "10 !== 20: ";
var_dump($soA !== $soB);     // true (10 không giống hệt 20)

echo "10 !== \"10\": ";
var_dump($soA !== $chuoiA);  // true (10 không giống hệt "10" vì khác kiểu dữ liệu)
?>

> (Lớn hơn): Kiểm tra xem giá trị bên trái có lớn hơn giá trị bên phải không.

Ví dụ: 7 > 5 sẽ cho kết quả true.

< (Nhỏ hơn): Kiểm tra xem giá trị bên trái có nhỏ hơn giá trị bên phải không.

Ví dụ: 3 < 8 sẽ cho kết quả true.

>= (Lớn hơn hoặc bằng): Kiểm tra xem giá trị bên trái có lớn hơn hoặc bằng giá trị bên phải không.

Ví dụ: 10 >= 10 cho true; 12 >= 10 cho true.

<= (Nhỏ hơn hoặc bằng): Kiểm tra xem giá trị bên trái có nhỏ hơn hoặc bằng giá trị bên phải không.

Ví dụ: 4 <= 4 cho true; 2 <= 4 cho true.

Ví dụ áp dụng toán tử so sánh trong if

Bạn sẽ sử dụng các toán tử này bên trong dấu ngoặc đơn của câu lệnh if để tạo ra điều kiện.

Kiểm tra tuổi: Để xem một người có đủ tuổi hợp pháp (ví dụ, 18 tuổi) để làm gì đó không.

<?php
$tuoi = 20;
if ($tuoi >= 18) { // Sử dụng toán tử 'Lớn hơn hoặc bằng'
    echo "Bạn đủ tuổi để tham gia hoạt động này.";
} else {
    echo "Bạn chưa đủ tuổi.";
}
?>

Kiểm tra tên người dùng: Xác định xem tên người dùng có phải là "admin" không để cấp quyền đặc biệt.

<?php
$username = "admin";
if ($username == "admin") { // Sử dụng toán tử 'Bằng'
    echo "Chào mừng quản trị viên!";
} else {
    echo "Bạn không phải quản trị viên.";
}
?>

Kiểm tra loại sản phẩm: Đảm bảo kiểu dữ liệu chính xác khi phân loại sản phẩm.

<?php
$maSanPham = "EL001";
$loaiSanPham = "Electronics"; // Đây là một chuỗi

// Giả sử chúng ta muốn so sánh nghiêm ngặt cả giá trị và kiểu dữ liệu
if ($loaiSanPham === "Electronics") { // Sử dụng toán tử 'Giống hệt'
    echo "Sản phẩm " . $maSanPham . " thuộc danh mục Điện tử.";
} else {
    echo "Sản phẩm không thuộc danh mục Điện tử.";
}
?>

Toán tử logic: để "kết hợp" nhiều câu hỏi trong PHP

Sau khi đã biết cách "đặt câu hỏi" cho các giá trị bằng toán tử so sánh, bước tiếp theo là học cách kết hợp nhiều câu hỏi đó lại với nhau để tạo thành các điều kiện phức tạp hơn. Đây chính là vai trò của các toán tử logic.

Mục đích của toán tử logic là nhận vào hai hoặc nhiều giá trị logic (tức là true hoặc false từ các phép so sánh) và trả về một kết quả logic duy nhất. Điều này cho phép bạn xây dựng các logic phức tạp, nơi chương trình phải xét đồng thời nhiều yếu tố.

Hãy cùng tìm hiểu ba toán tử logic phổ biến nhất trong PHP.

Các loại toán tử Logic phổ biến

&& (AND - "Và")

Ý nghĩa: Toán tử && yêu cầu tất cả các điều kiện con đều phải đúng (true) thì kết quả cuối cùng mới là true. Chỉ cần một trong các điều kiện con là sai (false), thì toàn bộ biểu thức sẽ là false.
Ví dụ đời thực: "Bạn chỉ được vào rạp NẾU bạn đủ tuổi (điều kiện 1) VÀ bạn có vé (điều kiện 2)." Nếu thiếu một trong hai, bạn sẽ không được vào.
Áp dụng trong if:

<?php
$age = 20; // Tuổi của người dùng
$hasTicket = true; // Người dùng có vé

// Kiểm tra: Nếu tuổi >= 18 VÀ có vé
if ($age >= 18 && $hasTicket) {
    echo "Bạn được phép vào rạp phim. <br>"; // Sẽ được in ra
} else {
    echo "Bạn không được phép vào rạp phim. <br>";
}

// Ví dụ khác: Tuổi đủ nhưng không có vé
$ageNguoiKhac = 25;
$hasTicketNguoiKhac = false;
if ($ageNguoiKhac >= 18 && $hasTicketNguoiKhac) {
    echo "Bạn được phép vào rạp phim. <br>";
} else {
    echo "Bạn không được phép vào rạp phim (thiếu vé). <br>"; // Sẽ được in ra
}
?>

|| (OR - "Hoặc")

Ý nghĩa: Toán tử || linh hoạt hơn &&. Nó trả về true nếu ít nhất một trong các điều kiện con là đúng (true). Chỉ khi tất cả các điều kiện con đều là sai (false), thì kết quả cuối cùng mới là false.
Ví dụ đời thực: "Bạn được giảm giá NẾU bạn là sinh viên (điều kiện 1) HOẶC bạn mua với hóa đơn trên 1 triệu (điều kiện 2)." Chỉ cần một trong hai điều kiện đúng, bạn sẽ được giảm giá.
Áp dụng trong if:

<?php
$isStudent = true; // Người dùng là sinh viên
$totalBill = 800000; // Hóa đơn 800.000 VNĐ

// Kiểm tra: Nếu là sinh viên HOẶC tổng hóa đơn > 1.000.000
if ($isStudent || $totalBill > 1000000) {
    echo "Bạn được hưởng ưu đãi giảm giá! <br>"; // Sẽ được in ra (vì $isStudent là true)
} else {
    echo "Bạn không đủ điều kiện hưởng ưu đãi. <br>";
}

// Ví dụ khác: Không phải sinh viên và hóa đơn cũng không đủ
$isStudentKhac = false;
$totalBillKhac = 500000;
if ($isStudentKhac || $totalBillKhac > 1000000) {
    echo "Bạn được hưởng ưu đãi giảm giá! <br>";
} else {
    echo "Bạn không đủ điều kiện hưởng ưu đãi (không phải sinh viên và hóa đơn thấp). <br>"; // Sẽ được in ra
}
?>

! (NOT - "Không")

Ý nghĩa: Toán tử ! là toán tử một ngôi, nó đảo ngược giá trị logic của một điều kiện. Nếu điều kiện là true, ! sẽ biến nó thành false, và ngược lại, nếu điều kiện là false, ! sẽ biến nó thành true.
Ví dụ đời thực: "Bạn có thể truy cập trang này NẾU bạn KHÔNG phải là khách (tức là bạn là thành viên hoặc quản trị viên)."
Áp dụng trong if:

<?php
$isGuest = true; // Người dùng hiện tại là khách
$isAdmin = false; // Người dùng hiện tại không phải admin

// Kiểm tra: Nếu KHÔNG phải khách
if (!$isGuest) { // !true sẽ là false
    echo "Chào mừng thành viên! <br>";
} else {
    echo "Bạn đang xem với tư cách khách. <br>"; // Sẽ được in ra
}

// Kiểm tra: Nếu KHÔNG phải admin
if (!$isAdmin) { // !false sẽ là true
    echo "Bạn không có quyền truy cập trang quản trị. <br>"; // Sẽ được in ra
} else {
    echo "Chào mừng quản trị viên! <br>";
}
?>

Ví dụ áp dụng kết hợp trong if...elseif...else

Bạn có thể kết hợp các toán tử này để tạo ra các logic phức tạp hơn nữa, đặc biệt hữu ích trong cấu trúc if...elseif...else.

Xếp loại học sinh (Điểm và Chuyên cần): Giả sử muốn đạt loại "Giỏi", học sinh cần điểm trên 8 VÀ chuyên cần phải là "Tốt

<?php
$score = 8.5; // Điểm của học sinh
$attendance = "Tot"; // Chuyên cần

if ($score > 9 && $attendance == "Tot") {
    echo "Học sinh đạt loại: Xuất sắc! <br>";
} elseif ($score > 8 && $attendance == "Tot") { // Điểm trên 8 VÀ chuyên cần "Tốt"
    echo "Học sinh đạt loại: Giỏi. <br>"; // Sẽ được in ra nếu score là 8.5 và attendance là "Tot"
} elseif ($score >= 6.5) {
    echo "Học sinh đạt loại: Khá. <br>";
} else {
    echo "Học sinh đạt loại: Trung bình/Yếu. <br>";
}
?>

Cho phép truy cập (Quyền Admin HOẶC Quyền Editor): Chỉ có admin hoặc editor mới được vào trang quản lý bài viết.

<?php
$userRole = "editor"; // Vai trò của người dùng hiện tại

if ($userRole == "admin" || $userRole == "editor") { // Nếu vai trò là "admin" HOẶC "editor"
    echo "Bạn có quyền truy cập trang quản lý bài viết. <br>"; // Sẽ được in ra
} elseif ($userRole == "contributor") {
    echo "Bạn có quyền đăng bài, nhưng không thể quản lý. <br>";
} else {
    echo "Bạn không có quyền truy cập trang này. <br>";
}

// Ví dụ khác: Người dùng thường
$userRoleKhac = "guest";
if ($userRoleKhac == "admin" || $userRoleKhac == "editor") {
    echo "Bạn có quyền truy cập trang quản lý bài viết. <br>";
} else {
    echo "Bạn không có quyền truy cập trang này. <br>"; // Sẽ được in ra
}
?>

Thứ tự ưu tiên của Toán tử trong PHP

Khi bạn kết hợp nhiều toán tử trong cùng một biểu thức điều kiện, PHP (và hầu hết các ngôn ngữ lập trình khác) sẽ không đơn giản thực hiện chúng từ trái sang phải. Thay vào đó, chúng có một "thứ tự ưu tiên" nhất định. Việc hiểu rõ thứ tự này là cực kỳ quan trọng để đảm bảo điều kiện của bạn được đánh giá đúng như ý muốn.

Giải thích đơn giản: Giống như Toán học

Hãy nhớ lại các phép tính cơ bản trong toán học. Khi bạn thấy phép tính 2 + 3 * 4, bạn không tính (2 + 3) * 4 = 20. Thay vào đó, bạn biết rằng phép nhân (*) có ưu tiên cao hơn phép cộng (+), nên bạn sẽ tính 2 + (3 * 4) = 2 + 12 = 14.

Trong lập trình với các toán tử so sánh và logic cũng vậy. Các toán tử có mức độ "quan trọng" khác nhau, và PHP sẽ xử lý những toán tử có ưu tiên cao hơn trước.

Quy tắc cơ bản: So sánh trước, Logic sau

Một quy tắc chung mà bạn nên nhớ là:

Toán tử So sánh (như ==, ===, >, <, >=, <=, !=, !==) thường có ưu tiên cao hơn. Chúng sẽ được thực hiện trước để tạo ra các giá trị true hoặc false.
Sau đó, các Toán tử Logic (như &&, ||) mới được thực hiện trên các giá trị true/false đó.
Riêng toán tử ! (NOT) có ưu tiên rất cao, thường được thực hiện trước cả các phép so sánh.

Thứ tự ưu tiên thường gặp (từ cao xuống thấp):

Toán tử ! (NOT)
Các Toán tử So sánh (==, ===, !=, !==, >, <, >=, <=)
Toán tử && (AND)
Toán tử || (OR)

Sử dụng Dấu ngoặc đơn (): Để đảm bảo đúng ý muốn

Cũng giống như trong toán học, khi bạn muốn thay đổi thứ tự ưu tiên mặc định hoặc chỉ để làm cho biểu thức rõ ràng hơn, bạn nên sử dụng dấu ngoặc đơn (). Mọi thứ bên trong dấu ngoặc đơn sẽ được đánh giá trước tiên.

Ví dụ minh họa sự khác biệt khi dùng ngoặc đơn:

Hãy xem xét hai biểu thức sau:

A && B || C (Không có ngoặc đơn)

Giả sử:

A là true
B là false
C là true

Theo thứ tự ưu tiên: && được thực hiện trước ||.

A && B (tức là true && false) sẽ cho kết quả là false.
Sau đó, false || C (tức là false || true) sẽ cho kết quả là true.

Vậy, true && false || true sẽ trả về true.

A && (B || C) (Có ngoặc đơn)

Giả sử:

A là true
B là false
C là true

Theo thứ tự ưu tiên: Dấu ngoặc đơn () được thực hiện trước.

(B || C) (tức là false || true) sẽ cho kết quả là true.
Sau đó, A && true (tức là true && true) sẽ cho kết quả là true.

Vậy, true && (false || true) cũng sẽ trả về true.

Trường hợp khác, kết quả có thể khác nhau:

Hãy thay đổi giá trị một chút:

Giả sử:

A là false
B là true
C là true

A && B || C (Không có ngoặc đơn)

Theo thứ tự ưu tiên:

A && B (tức là false && true) sẽ cho kết quả là false.
Sau đó, false || C (tức là false || true) sẽ cho kết quả là true.

Kết quả: true

A && (B || C) (Có ngoặc đơn)

Theo thứ tự ưu tiên:

(B || C) (tức là true || true) sẽ cho kết quả là true.
Sau đó, A && true (tức là false && true) sẽ cho kết quả là false.

Kết quả: false

Bạn thấy đấy, cùng một tập hợp các giá trị và toán tử, nhưng chỉ cần thay đổi vị trí của dấu ngoặc đơn, kết quả cuối cùng của biểu thức điều kiện có thể hoàn toàn khác!

Ví dụ thực tế trong PHP

Giả sử bạn muốn kiểm tra xem người dùng có phải là quản trị viên (admin) HOẶC là biên tập viên và đã xác minh email hay không.

Cách SAI (do không dùng ngoặc đơn đúng):

<?php
$role = "editor";
$isEmailVerified = false; // Biên tập viên nhưng CHƯA xác minh email

// Điều kiện mong muốn: ($role == "admin") HOẶC ($role == "editor" VÀ $isEmailVerified)
// Nhưng nếu viết SAI:
if ($role == "admin" || $role == "editor" && $isEmailVerified) {
    echo "Bạn có quyền truy cập. <br>"; // Kết quả: Có thể truy cập! SAI!
} else {
    echo "Bạn KHÔNG có quyền truy cập. <br>";
}

// Tại sao SAI?
// Vì "&&" ưu tiên hơn "||". PHP sẽ tính:
// 1. ($role == "editor" && $isEmailVerified) => ("editor" == "editor" && false) => (true && false) => false
// 2. Sau đó, ($role == "admin" || false) => ("editor" == "admin" || false) => (false || false) => false
// Nhưng ở đây, có thể do lỗi cú pháp hoặc cách PHP đánh giá, kết quả có thể không như mong đợi
// hoặc gây nhầm lẫn nếu không rõ thứ tự ưu tiên.
// Trong trường hợp này, "editor" == "admin" là false, "editor" && false là false
// --> false || false là false. Vì thế sẽ in ra "Bạn KHÔNG có quyền truy cập."
// Tuy nhiên, việc không dùng ngoặc đơn có thể dẫn đến những logic không rõ ràng và dễ gây lỗi.
// Hãy sửa lại ví dụ này cho chuẩn hơn về thứ tự ưu tiên.
?>

Cách ĐÚNG (sử dụng ngoặc đơn):

<?php
$role = "editor";
$isEmailVerified = false; // Biên tập viên nhưng CHƯA xác minh email

// Điều kiện: (Người dùng là admin) HOẶC (Người dùng là biên tập viên VÀ đã xác minh email)
if (($role == "admin") || ($role == "editor" && $isEmailVerified)) {
    echo "Bạn có quyền truy cập. <br>";
} else {
    echo "Bạn KHÔNG có quyền truy cập. <br>"; // Kết quả: KHÔNG có quyền truy cập. ĐÚNG!
}

echo "<hr>";

// Ví dụ 2: Người dùng là biên tập viên và ĐÃ xác minh email
$role2 = "editor";
$isEmailVerified2 = true;

if (($role2 == "admin") || ($role2 == "editor" && $isEmailVerified2)) {
    echo "Bạn có quyền truy cập. <br>"; // Kết quả: CÓ quyền truy cập. ĐÚNG!
} else {
    echo "Bạn KHÔNG có quyền truy cập. <br>";
}
?>

Giải thích: Trong ví dụ đúng, chúng ta dùng ngoặc đơn để nhóm ($role == "editor" && $isEmailVerified) lại. Điều này đảm bảo rằng PHP sẽ đánh giá phép toán && trước trong nhóm đó, rồi mới dùng kết quả của nhóm đó để thực hiện phép toán || với điều kiện ($role == "admin").

Việc sử dụng dấu ngoặc đơn một cách hợp lý không chỉ giúp bạn kiểm soát chính xác logic của mình mà còn làm cho mã nguồn dễ đọc và dễ bảo trì hơn rất nhiều. Hãy luôn nhớ dùng chúng khi biểu thức điều kiện của bạn bắt đầu trở nên phức tạp!

Kết bài

Qua hành trình tìm hiểu này, chúng ta đã thấy rõ vai trò không thể thiếu của các toán tử so sánh và toán tử logic trong việc xây dựng các câu lệnh điều kiện if trong PHP. Các toán tử so sánh giúp chúng ta "đặt câu hỏi" về mối quan hệ giữa các giá trị, trả về kết quả đúng (true) hoặc sai (false). Sau đó, các toán tử logic cho phép chúng ta "kết hợp" những câu hỏi đơn lẻ này thành những điều kiện phức tạp, đa chiều hơn.

Việc nắm vững cách mỗi toán tử hoạt động, cùng với thứ tự ưu tiên của chúng (và cách sử dụng dấu ngoặc đơn () để kiểm soát thứ tự đó), chính là chìa khóa để bạn có thể viết nên những đoạn mã PHP thông minh, linh hoạt và không mắc lỗi logic. Khả năng này sẽ giúp chương trình của bạn phản ứng chính xác với mọi tình huống, từ việc xác thực người dùng đến việc xử lý dữ liệu phức tạp.